Genieten van genoeg
auteur: Bob Goudzwaard, bewerkt door Frank Mulder
(van de site http://www.timetoturn.nl, een bezoekje meer dan waard!)
Mensen in het rijke Westen worden vaak aangeduid als ‘consumenten’. Terecht misschien, want nooit eerder werd op zo grote schaal geconsumeerd als in onze cultuur. Hoe meer consumptie, hoe meer geluk, zo wordt ons voorgehouden, Prof. Bob Goudzwaard stelt tegenover deze illusie het bijbels realisme dat garant staan voor echt genieten.
‘Genieten’ en ‘genoeg’: twee woorden die op elkaar op het eerste gezicht lijken tegen te spreken. Genieten doe je als je veel hebt, genoeg associeer je met soberheid. Toch is er een verband, en dat heeft te maken met overvloed, een bijbels begrip. Overvloed betekent: meer dan genoeg hebben. Is er geen besef van genoeg, dan is er ook geen besef van overvloed.
Opzettelijke schaarste
De filosoof Hans Achterhuis ontdekte dat dit heel sterk geldt voor onze maatschappij. Het gevoel van schaarste neemt toe naarmate de welvaart hoger is. De illusie heerst dat je door consumeren steeds gelukkiger kunt worden.
René Girard, eredoctor van de VU, heeft het begrip begeerte onderzocht en twee vormen onderscheiden. Er is spontane begeerte, die wil voorzien in een onmiddellijke behoefte, en er is ‘driehoeksbegeerte’, die is gebaseerd op het nadoen van de ander.
Onze maatschappij is daarvan doortrokken. Van merkschoenen op de basisschool tot het bankstel in de huiskamer, consumptie is een vorm van imitatie, die tot uitsluiting leidt van de mensen die er geen geld voor hebben. Reclame speelt hierbij een sleutelrol. Het bedrijfsleven schept op kunstmatige wijze steeds meer behoeften, steeds meer opzettelijke schaarste, zonder ons te verzadigen. We worden minder subject en steeds meer object: wij zijn nodig om de economie te doen groeien.
Menselijke maat
Het bijbels realisme kijkt anders naar de samenleving. De bijbel veroordeelt nergens bezit of rijkdom als zodanig, maar waarschuwt wel nuchter dat de consumptie en het bezit met jou op de loop kunnen gaan, waardoor je vervreemdt van je bestemming. Er is een maat die mensen past, niet alleen voor eten en drinken, maar ook voor tijd. Elke vorm van consumeren kost immers tijd. Consumptie moet je verdienen, goederen moet je onderhouden, naar de tv moet je kijken. Voor een niet-functionele omgang met mensen blijft in een materieel rijke samenleving weinig tijd over. Het bijbels realisme zegt: stop niet zoveel tijd in de omgang met goederen, dat je geen tijd meer voor de ander kunt vrijmaken of voor het genieten van wat God je geeft.
Het bijbels realisme zegt nog iets: leven begint niet bij zo veel mogelijk produceren en consumeren, maar bij ontvangen en geven. Rust hoef je niet te verdienen door eerst zelf te produceren en zo veel mogelijk mogelijkheden te scheppen. Integendeel, rust is een gave van God, waarin je krijgt wat je nodig hebt om je arbeid te kunnen starten. Ditzelfde geldt voor het geven: hiervoor hoef je niet eerst je goederen vermenigvuldigd te hebben. Nee, het is zaliger te geven dan te ontvangen. Pas door te geven kom je tot je bestemming.
Mensen die als kind nooit hebben geleerd dat ze waardevol zijn vanwege zichzelf, vluchten de weg op van zelfbevestiging. Ze duwen zichzelf omhoog, ze denken zich beter te voelen als ze meer bezitten dan een ander. De bijbelse oproep is juist die van het bevestigen van de ander, zoals Jezus doet met Zacheüs, de tollenaar. Hij zegt alleen: “Vanavond kom ik bij jou thuis eten.” Zacheüs gaat open geeft de helft van zijn bezit aan de armen.
De vraag is niet: hoe veel moeten we precies aan de armen geven? De vraag die we ons moeten stellen is: Staat onze consumptie in het teken van de zelfbevestiging of is zij dienstbaar is aan de bevestiging van anderen?
De cycloon van het begeren
Girard omschrijft deze wereld als een cycloon van begeren. Het is een dynamiek die je te pakken krijgt en waar je je moeilijk aan kunt onttrekken. Die cycloon is gevaarlijk voor onszelf, maar ook voor de toekomst van de wereld en van de wereldeconomie. De almaar toenemende consumptie van het rijke Noorden eist grondstoffen en de milieufactoren op die heel hard nodig zijn in het arme Zuiden om basisbehoeften te bevredigen. Als we de arme meerderheid voldoende basisvoorzieningen willen geven, moet ons beslag op de natuur tien keer zo klein worden, zo heeft het Milieuprogramma van de Verenigde Naties (UNEP) berekend. Doen we dat niet, dan sluiten we anderen uit van onze rijkdom, met alle maatschappelijke risico’s van dien. Het gaat hier niet om wat ontwikkelingshulp, het gaat hier om delen.
Zoals elke cycloon heeft ook deze cycloon van het begeren een centrum, zegt Girard, waar het stil is. Wij moeten weer op zoek naar die stilte. Die wordt ons gewezen door liefde en navolging. Als we liefhebben, verdwijnt de concurrentiejacht waarbij de ander ons model en rivaal is. Als we Jezus navolgen, dan hoeven we onze buurman niet na te bootsen. We mogen ons gewonnen geven aan Iemand die een beter model voor ons is, en we hoeven niet beducht te zijn dat we dan diep ongelukkig worden, want het is de weg die het dichtste zit bij de menselijke bestemming.
De Bijbel zegt niet: pas op, wat u heeft wordt u misgund. De bijbelse insteek is: kom je toe aan je positieve opdracht? Om de ander met vreugde bij te staan in wat hij of zij nodig heeft? Dan mogen we rekenen op de belofte dat er voor ons en anderen meer dan genoeg overblijft om van te genieten.
PARELPAD 